منشور عربی

درس سوم
فعل مثال

در اين درس با فعل معتل آشنا مي شويد و نوع «مثال» آن را بررسي مي كنيم.
1 – فعل ثلاثي از سه حرف اصلي تشكيل شده است كه حروف اصلي هر فعل، در صيغه هاي مختلف آن ثابت و يكسان است. اما در ميان 29 حرف الفباي عربي، سه حرف «الف» و «واو» و «ياء» در صيغه هاي مختلف‌ حالت ثابتي ندارند. به اين حروف «حروف علّة» مي گويند و فعلي را كه يكي از سه حرف اصلي اش يكي از اين حروف باشد «فعل معتل »‌مي نامند.

2 – اگر اولين حرف اصلي فعل حرف علّه باشد ، آن را «فعل مثال»‌مي نامند. مانند وَهَبَ ،يَسِرَ ، اگر دومين حرف اصلي فعل حرف علّه باشد، آن را فعل اجوف مي نامند. مانند قالَ ، عادَ
اگر سومين حرف اصلي فعل حرف علّه باشد،‌آن را فعل ناقص مي نامند. مانند دعا ، هدي

3 – دانستيم كه فعل معتل در صيغه هاي مختلف با تغييراتي همراه است . اين تغييرات داراي قاعده هاي مخصوص است. حرف عله را مي توان به يك عضو بيمار تشبيه كرد كه وقتي در فعلي قرار گرفت بايد به نحوي معالجه شود !
براي ايجاد سهولت در صرف فعل معتل از يكي از روش هاي زير استفاده مي شود:
«ساكن نمودن حرف عله »
«تبديل حرف عله به حرفي مناسب»
«حذف حرف عله»

4 –اكنون به صرف «فعل مثال» وَجَدَ با حروف اصلي (و ج د ) توجه كنيد.

  نتيجه 1 :‌فعل معتل مثال در زمان ماضي مانند فعل صحيح صرف مي شود.

  نتيجه 2 : فعل معتل در زمان مضارع در تمام صيغه ها حرف عله اش حذف مي شود.
نتيجه 3 : فعل معتل در حالت امري مخاطب حرف عله اش در تمام صيغه ها حذف مي شود.

5 – به فعل «وََجَدَ » در باب افعال توجه كنيد :
اَفْعَلََ – يُفعِلُ – افعال
اَوْجَدَ – يُوجِدُ – اِوجاد ( ايجاد)

بايد دانست كه در مصدر باب افعال از فعل مثال « واو» به «ياء» تبديل مي شود.  

  تمرين :
1 – فعل «ورتَ» را براي تمام صيغه ها در زمان مضارع صرف كنيد.

غايب
( يرثُ - يرثانِ - يرثونَ - تَرثُ - تَرثانِ - يَرثْنَ )

مخاطب
(ترثُ- تَرثانِ- ترثونَ- ترثينَ- تَرثانِ- ترثْنَ)

متكلم (ارثُ- نَرَثُ)  

  2 –فعل «يَصِفُ» را براي تمام صيغه هاي مخاطب امري صرف كنيد.

امري مذكر :
مفرد : صِفْ
مثني : صِفا
جمع : صِفوا

امري مؤنث :
مفرد : صِفي
مثني : صفا
جمع : صِفْنَ  

  5- مصدر از باب افعال(وَجَدَ- وَرَدَ- وَقَف)

ايجاد
ايراد
ايقاف  

  4 – صيغه مناسب را بنويسيد.
انّما يُريدُ الشيطانَُ انّ ..........بينكُمْ العداوَةَ و البَغضاءَ . ( مضارع از «وقع» در باب افعال)

پاسخ : يوقِعَ
فعل وقَعَ يك مثال واوي است و در ساخت ثلاثي مزيد آن از باب افعال حرف علّه حذف نمي شود.
مضارع آن يوقَعُ است كه چون حرف ناصبه أَنْ بر سر آن آمده است به مضارع منسوب تبديل شده است و به صورت «أَن يوقِعَ» درآمده است.