درس پانزدهم
علم بيان

در اين درس با يكي از موضوعات علم بيان آشنا مي شويم. اين موضوع «اسلوب تشبيه» است.
1 – در درس قبل گفتيم كه علوم بلاغت شامل سه علم معاني، بيان و بديع است و با علم معاني و بخش هايي از آن آشنا شديم. در اين درس با علم بيان آشنا مي شويم.

2 – در علم بيان مي آموزيم كه مي توان يك مفهوم را به اسلوب هاي مختلف بيان كرد تا ظريف تر و زيباتر شود. يكي از موضوعات علم بيان «اسلوب تشبيه» است. با اسلوب تشبيه مي توان مفهومي را محسوس تر نمود و آن را سريع تر به مخاطبان انتقال داد.

«تشبيه» مي تواند در نزديك نمودن معناي مورد نظر به ذهن شنونده، مؤثر باشد. مثال :
القرآن يهدي
قرآن هدايت مي كند.
القرآنُ كالنّور في الهداية
قرآن در هدايت كردن همچون نور است

در جمله اول فقط بيان شده است كه قرآن هدايت مي كند اما در جمله دوم قرآن به نور تشبيه شده است. بين قرآن و نور صفت مشترك «هدايت» وجود دارد. هم نور نسان را هدايت و راهنمايي مي كند و هم قرآن. در جمله دوم مفهوم «هدايت توسط قرآن» بهتر و رساتر و سريع تر به شنونده منتقل مي شود، چون از «تشبيه» استفاده شده است.

3- اركان تشبيه به شرح زير هستند :
1) مشبّه : چيزي است كه مي خواهيم آن را تشبيه كنيم. مانند قرآن

2) مشبه به : چيزي است كه مشبه ، به آن تشبيه مي شود. مانند نور

3) وجه شباهت : صفت مشتركي است كه ميان مشبه و مشبه به وجود دارد. مانند هدايت

4) ادات تشبيه : الفاظي هستند كه بر شباهت دلالت مي كنند و مشبه را به مشبه به ارتباط مي دهند. مانند كَ ،‌كانّ ، مِثْلُ ،‌يُشبِهُ و ...

4 – تشبيهي كه در آن فقط دو ركن تشبيه يعني «مشبه» و «مشبه به » آمده باشند، «تشبيه بليغ » ناميده مي شود. مانند :
العلمُ مِصباحٌ
دانش همچون چراغ است
در اين مثال وجه شباهت و ادات تشبيه حذف شده اند.



  تمرين درس پانزدهم
1 – در عبارات زير اركان تشبيه و نوع تشبيه را مشخص كنيد.
1 – الكريمُ كالبحرِ في الجودِ علي الجميع‌!

«بخشنده ، در بخشش به همگان همچون دريا است»
پاسخ : الكريمُ : مشبه
كَ : ادات تشبيه
البحرُ : مشبة به
في الجواد ِ : وجه شباهت
نوع تشبيه : تشبيه موكّد است چون هيچ كدام از اركان تشبيه حذف نشده است  



  2 – العالِمُ كاالنّجمِ نوراً في الظّلماتِ .

دانشمند از لحاظ روشنايي ، همچون ستاره در تاريكي ها است
پاسخ : العالمُ : مشبه
كَ : ادات تشبيه
النّجمُ : مشبهٌ به
نوراً في الظّلماتِ : وجه شباهت
نوع تشبيه : تشبيه مؤكد است چون هيچ كدام از اركان تشبيه حذف نشده است.  



  3 – الدّعاءُ سلاحٌ المؤمن .

دعا سلاح مؤمن است
پاسخ :الدّعاءُ – مشبه – سلاحُ المؤمن :مشبهٌ به
نوع تشبيه :‌تشبيه بليغ است چون ادات تشبيه و وجه شباهت حذف شده است.  



  4 – الحكمةُ بحرٌ و العارفونَ في سُننِ النّجاةِ يسرونَ :

خردمندي همچون دريايي است و عارفان در كشتي هاي نجات مي روند
پاسخ : الحكمةُ : مشبه
بحرٌ :‌مشبهٌ به
نوع تشبيه : تشبيه بليغ است چون ادات تشبيه و وجه شباهت حذف شده است.  



  5 – العالِمَُ بلاعملٍ كالشجر بلاثمر .

عالم بدون عمل همچون درخت بدون ثمر است.
پاسخ : العالمُ بلاعمل ٍ : مشبه
كَ :‌ادات تشبيه
الشّجر بلا ثمر : مشبهٌ به
نوع تشبيه : تشبيه مجمل است چون وجه شباهت در آن حذف شده است.